دنیا به‌سرعت به‌سمت دیجیتالی شدن در حرکت است. هیچ‌ بعدی از زندگی بشر نیست که تحت تأثیر دنیای دیجیتال قرار نگرفته باشد و طبیعتا اقتصاد نیز از این قاعده مستثنا نیست. در جهان امروز، ما با شکلی متفاوت از اقتصاد به‌نام اقتصاد دیجیتال رو‌به‌رو هستیم. اینترنت و شبکه‌های مجازی به‌شکل حیرت‌آوری اقتصاد را تحت تأثیر خود قرار داده‌اند؛ به گونه‌ای که امروزه می‌توان گفت هیچ کشوری نیست که بتواند بدون اینترنت اقتصاد خود را اداره کند. حتی کشورهای بسیار فقیر در آفریقا یا کشورهایی جنگ زده مانند افغانستان نیز برای انجام بسیاری از عملیات تجاری خود ملزم به استفاده از ابزار الکترونیک هستند.

در چنین دنیایی لزوم ایجاد زیرساخت‌هایی مناسب برای کشورها از اهمیت بیش‌ازپیش برخوردار خواهد بود. چه بخواهیم و چه نخواهیم، جهان فردا جهان هوش مصنوعی است. این موجی است که خواه ناخواه تمام کشورها را درمی‌نوردد. در این میان کشورهایی برنده خواهند بود که زودتر سوار موج شوند و کشورهایی که تعلل کنند، نخواهند توانست از پتانسیل‌های ایجادشده استفاده‌ی کامل را ببرند.

اقتصاد دیجیتال چیست؟

به زبان ساده اقتصاد دیجیتال «شبکه‌ای جهانی از اقتصاد و فعاليت‌های اجتماعی است که از طريق فناوری اطلاعات مانند اينترنت، موبايل و شبکه‌ها محقق شده است». در اقتصاد دیجیتال دو رکن اساسی وجود دارد:

• تولید کالای دیجیتال
• تولید کالای غیردیجیتال با استفاده از فرآیندها و ابزار دیجیتال

در دنیای امروز شما هر لحظه در مواجهه با اقتصاد دیجیتال هستید. هنگامی که تاکسی اینترنتی می‌گیرید، هنگامی که از خرده‌فروشی آنلاین خرید می‌کنید، هنگامی که پولی حواله می‌کنید، برای مسافرت بلیت قطار می‌گیرید و حتی هنگامی که برای شریک تجاری‌تان پیامی می‌فرستید، تمام این‌ها را می‌توان در ذیل اقتصاد دیجیتال تعریف کرد. باتوجه به تمام این تفاسیر می‌توان گفت، مرزهای بین اقتصاد سنتی و اقتصاد دیجیتال بسیار کمرنگ شده است؛ به‌طوری‌که امروز نمی‌توان مرز مشخصی بین اقتصاد دیجیتال و غیر دیجیتال قائل شد.

پتانسیل‌های اقتصاد دیجیتال چیست؟

اقتصاد دیجیتال مانند تمام پدیده‌های نوظهور دنیا دارای پتانسیل‌های بالقوه‌ای است که می‌تواند باتوجه به ظرفیت‌های موجود در کشور به فعلیت درآید. خوشبختانه میزان نفود اینترنت و گوشی‌های هوشمند در ایران طی سالیان اخیر رشد چشمگیری داشته است و این رشد، بستری را فراهم آورده که شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها بتوانند در آن خدمات خود را ارائه دهند. همچنین وجود متخصصان بسیار زیاد در زمینه‌ی فناوری اطلاعات در کشور به پیشرفت بیش‌ازپیش دراین‌زمینه کمک می‌کند.

پتانسیل اقتصاد دیجیتال آنقدر زیاد است که کشورهایی مانند هند و اندونزی با استفاده از آن توانسته‌اند خود را به رده‌ی اقتصادهای نوظهور ارتقا دهند. همچنین فناوری‌های دیجیتال فرصت مناسبی را در اختیار شرکت‌های بین‌المللی قرار داده است تا بتوانند به بازارهای جهانی دسترسی پيدا کنند و اطلاعات محصولات و خدمات خود را به‌صورت آنلاین در اختيار مشتریان قرار ‌دهند. برای مثال ارزش تجارت کالا از طریق فروشگاه‌های آنلاین علی بابا و آمازون از سال ۲۰۱۲، ساليانه ۳۰ درصد افزایش داشته و ميزان فروش‌شان در سال ۲۰۱۶ بيش از ۷۰۰ ميليون دلار بوده است. در سال ۲۰۱۶ تقریبا ۵۰ ميليون شرکت بزرگ و کوچک جهان از طریق فيسبوک برای خود کسب‌وکار ایجاد کردند که این مقدار نسبت به سال ۲۰۱۴ افزایش دو برابری را نشان می‌داد.

استفاده از خدمات دیجيتال در بخش‌های مختلف جامعه می‌تواند نقش مهمی در توسعه کشورها داشته باشد. برای مثال در حوزه سلامت، فناوری تله مدیسين می‌تواند خدمات پزشكی باکيفيت را به‌راحتی و با هزینه‌ی کم در اختيار کاربران این فناوری قرار دهد و به بيمارستان‌ها و مراکز پزشكی این امكان را می‌دهد که بتوانند به متخصصان به‌راحتی دسترسی داشته باشند. در برخی از کشورهای آفریقایی برنامه‌های سلامت الكترونيكی در حال اجرا است. کنيا یكی از کشورهای پيشرو در این زمينه است که در سال ۲۰۱۵ همكاری خود را با گروه مِرک آغاز کرد. آن‌ها با مشارکت یكدیگر پلتفرم سلامت الكترونيكی تدوین کرده‌اند که در آن بيماران و ارائه‌دهندگان خدمات پزشكی را در نقاط دوردست از طریق انتقال اطلاعات و دانش و ویدئوکنفرانس با متخصصان در بيمارستان کنياتا پيوند می‌دهد و بدین وسيله کيفيت خدمات ارائه شده در این کشور افزایش و هزینه استفاده از خدمات پزشكی بسيار کاهش یافته است.

استفاده از فناوری دیجيتال در حوزه بانكداری نيز تأثيرگذار است. فناوری موبایل بانک باعث شده که فعاليت‌های مالی سازمان‌ها با سرعت بيشتری انجام شود که برای توسعه بازار آن‌ها بسيار مفيد و مؤثر است. مورد دیگر در حوزه بانكداری این است که فناوری‌های دیجيتال می‌توانند پلتفرم‌های آنلاین ارتباطات همتا به همتا (peer to peer) را نيز پشتيبانی کنند. برای مثال در کشور اندونزی شرکت آمارثا از حالت یک مؤسسه مالی کوچک سنتی به یک شرکت فعال در فناوری‌های مالی (فینتک) تبدیل شده است. این شرکت از فناوری یادگيری ماشينی استفاده می‌کند که از روی داده‌های مربوط به رفتار افراد و تراکنش‌های مالی آن‌ها ميزان اعتبار آن‌ها را می‌سنجد و به افرادی که تا به حال هيچ سابقه اعتباری رسمی نداشته‌اند، تسهیلات بانكی اعطا می‌کند. استفاده این شرکت از چنين فناوری سبب توسعه و افزایش کارایی آن شده و ميزان وام پرداختی توسط آن به ميزان ۶۰۰ درصد افزایش یافته است. در کشوری که یک سوم جمعيت آن دارای حساب بانكی نيست، آمارثا ۱/۵ ميليون دلار وام به ۳۰٫۰۰۰ کارآفرین کوچک پرداخت کرده و سقف وام‌ها را از ۲۲۵ دلار به ۷۵۰ دلار افزایش داده؛ همچنين به ۲۳٫۰۰۰ نفر از زنان روستایی تقریبا ۴ ميليون دلار وام اعطا کرده است.

اقتصاد دیجیتال چگونه پیشرفت می‌کند؟

فناوری‌های دیجيتال با ایجاد محيطی پویا و مناسب، سبب بهبود روند سرمایه‌گذاری کسب‌وکارها و اثربخشی فعاليت‌های کارآفرینانه آن‌ها می‌شوند. وابستگی بخش‌های اقتصادی به یكدیگر و نياز آن‌ها به فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، جلوه‌گر نقش و اهميت اقتصاد دیجيتال در توسعه و نياز به سرمایه‌گذاری کسب‌وکارها در زیرساخت‌ها و فناوری‌های دیجيتال است.

یكی از شاخص‌های اندازه‌گيری ميزان توسعه اقتصاد دیجيتال که در اروپا استفاده می‌شود، شاخص اقتصاد دیجيتال و جامعه (DESI) است. با استفاده از این شاخص از پنج بُعد مختلف می‌توان عملكرد کشورهای عضو اتحادیه اروپا را در توسعه دیجيتالی بررسی کرد؛ این ابعاد عبارت‌اند از:

• كيفيت و كمّيت اتصال: به‌عنوان معياری برای اندازه‌گيری ميزان توسعه زیرساخت‌های فيزیكی اینترنت و کيفيت آن‌ها.
• سرمايه انسانی: توانایی منابع انسانی کشورها را در بهره‌برداری از فرصت‌های به وجود آمده ناشی از جامعه فناوری بررسی می‌کند.
• استفاده از اينترنت: به فعاليت‌هایی که افراد به‌صورت آنلاین انجام می‌دهند اشاره دارد.
• يكپارچگی تكنولوژی‌های ديجيتال: سطح دیجيتال‌سازی کسب‌وکارها و ميزان استفاده از فروش آنلاین را تعيين می‌کند.
• خدمات عمومی ديجيتال: دیجيتال کردن خدمات عمومی ارائه شده را در قالب دولت الكترونيک اندازه‌گيری می‌کند.

کشورهای اروپایی با بررسی شاخص DESI می‌توانند حوزه‌هایی را تعيين کنند که از نظر سرمایه‌گذاری در اولویت قرار دارند. وجود چنین پروتکل‌هایی در ایران و الزام نهادهای قانون‌گذار و اجرایی به تبعیت از آن‌ها برای پیشبرد اهداف اقتصادی کشور بسیار لازم و ضروری است.

اقتصاد دیجیتال و رشد اقتصادی

همان‌طور که گفته شد، فناوری‌های دیجيتال تأثير زیادی بر بخش‌های مختلف یک اقتصاد مانند بخش سلامت، آموزش و خدمات دولتی دارند. میزان رشد اقتصاد دیجیتال هرساله حدود ۱۰ درصد بوده که این مقدار از رشد سالیانه اقتصاد کل دنیا بیشتر است. در بازارهای نوظهور، اقتصاد مبتنی بر اینترنت هرساله بین ۱۲ الی ۲۵ درصد رشد می‌کند که این امر تأثيرات زیادی بر اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دارد.

در سال ۲۰۱۶ سهم اقتصاد دیجيتال از اقتصاد کل کشور چين به ۴/۳ تریليون دلار رسيده که این مقدار تقریبا ۳۰ درصد از توليد ناخالص داخلی این کشور است. همچنين در ايالات متحده ميزان سرمایه ایجاد شده توسط اقتصاد دیجيتال در سال ۲۰۱۶ به ميزان ۲/۱ تریليون دلار بوده که ۵/۶ درصد از توليد ناخالص داخلی این کشور را به خود اختصاص داده است. اين امر از اهميت روزافزون اقتصاد ديجيتال در جهان حكايت دارد.

در دهه‌های اخیر دیجیتال‌سازی به‌عنوان یک عامل مهم اقتصادی در نظر گرفته می‌شود که به رشد اقتصادی شتاب می‌بخشد و ایجاد مشاغل جدید را تسهیل می‌کند. باتوجه به اینكه محیط فعلی اقتصاد جهانی بسیار ناپایدار است، سیاستگذاران می‌توانند با یاری فناوری‌های دیجیتال رشد اقتصادی و بازار نیروی کار را بهبود ببخشند. اقتصادهای توسعه‌یافته از بالاترین رشد اقتصادی برخوردار هستند و نسبت به اقتصادهای نوظهور تمایل زیادی به ایجاد مشاغل در این حوزه ندارند. در مقابل، تأثیر دیجیتال‌سازی بر اقتصادهای نوظهور به‌گونه‌ای بوده است که عمده تلاششان در زمينه‌ی ایجاد مشاغل جدید در حوزه دیجيتال انجام می‌شود.

یكی از مهم‌ترین دلايل تمایز تأثير فناوری‌های دیجيتال در کشورهای مختلف، تفاوت ساختار اقتصادی اقتصادهای توسعه‌یافته و نوظهور است. دیجيتال‌سازی در کشورهای توسعه‌یافته تأثير بسزایی بر رشد اقتصادی داشته، سبب ارتقای بهره‌وری آن‌ها شده و موجب می‌شود که مشاغل با مهارت‌های پایين و ارزش‌افزوده کم در این کشورها حذف و به بازارهای نوظهور با نيروی کار ارزان‌تر منتقل شوند. در مقابل، اقتصادهای نوظهور مبتنی بر صادرات هستند و توسط بخش‌های تجاری اداره می‌شوند؛ آن‌ها غالباً تمایل دارند تا از منافع حاصل از دیجيتال‌سازی در بازار نيروی کار بهره گيرند. سياست‌گذاران می‌توانند با طی سه مرحله آثار ناشی از دیجيتال‌سازی را کنترل کنند. اول باید برای بخش‌هایی که تمایل به حداکثر کردن دیجيتال‌سازی در آن‌ها دارند، طرح‌هایی دیجيتالی تدوین کنند. دوم باید ظرفيت‌های لازم را تهيه و افراد را به اجرای این طرح‌ها تشویق نمایند. سوم برای ایجاد یک اکوسيستم جامع از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و برای جذب و بهره‌برداری از خدمات دیجيتال، باید با صنایع، مصرف‌کنندگان و نهادهای دولتی ارتباط قوی برقرار کنند.

اقتصاد دیجیتال و ایجاد شغل

در گذشته اقتصادها از تغييرات فناورانه منافع بسياری به دست می‌آوردند، اما کسب این منافع سال‌های زیادی به طول می‌انجاميد. امروزه تأثيرات فناورانه سرعت پيشرفت جوامع را دو چندان کرده است. نفوذ اینترنت، تلفن‌های همراه و دسترسی به داده و اطلاعات با سرعت بسيار زیادی در حال رشد هستند. تغييرات سریع فناورانه و جریان اطلاعات، در بازار نيروی کار تغييرات قابل‌ توجهی را به وجود آورده‌اند و آینده‌ی مشاغل را تغيير داده‌اند. درحالی‌که این تحولات رشد اقتصادی، مشاغل و مهارت‌های جدیدی را به‌همراه دارند، از سوی دیگر ممكن است به اتوماتيک کردن وظایف معمولی منجر شده و موجب حذف برخی از افراد در جریان کار شوند. با این حال توانایی استفاده از فرصت‌های به وجود آمده و عبور از موانع بالقوه به‌طور کامل به دست نيامده و بسياری از افراد جوامع ممكن است به‌علت ناآگاهی از این تحولات و نبود امكانات لازم برای سازگاری با آن‌ها، آسيب‌های جبران‌ناپذیری را متحمل شوند. برخلاف تغييرات فناورانه گذشته که فقط کارکنان کم‌مهارت را تحت تأثير قرار می‌دادند، امروزه سرعت بالای تغييرات کل نيروی کار جهان را در هر سطح از مهارت متأثر کرده‌اند. بنا بر مطالعات انجام شده توسط سازمان همكاری و توسعه اقتصادی در ۲۱ کشور توسعه‌یافته دنيا، ۹ درصد از مشاغل قابليت انجام به‌صورت خودکار را دارند که این مقدار در سایر کشورها بين ۶ تا ۱۲ درصد متغير است. همچنين کارکنان با سطح تحصيلات پایين با احتمال بيشتری نسبت به دیگر کارکنان در معرض خطر جایگزینی با فناوری‌های جدید هستند، درحالی‌که ۴۰ درصد از کارکنان با مدرک آموزش متوسطه و کمتر از ۵ درصد کارکنان با تحصيلات عالی نيز با چنين خطری مواجه هستند. طی مطالعاتی که در سال ۲۰۱۰ در آمریکا انجام شده است، یک فرد با درآمد ساعتی ۲۰ دلار به احتمال ۸۳ درصد شغل خود را از دست خواهد داد، حتی افرادی با درآمد ساعتی ۴۰ دلار نیز به احتمال ۳۱ درصد شغل خود را به یک ماشین واگذار خواهند کرد.

اما اين يک وجه ماجرا است. تكنولوژی همواره بيش از آنكه مشاغل را از بين ببرد آن‌ها را به‌وجود آورده است. تنها چيزی كه در اين ميان تغيير خواهد كرد نوع نگاه و مهارت‌هايی است كه افراد بايد فرا بگيرند. چند نمونه از اين مهارت‌ها عبارت است از:

• یادگیری روش‌های کسب درآمد برپایه‌ اینترنت
• توانایی کار با فناوری‌های دیجیتال
• آشنایی با ویژگی‌های ارتباطی و رفتاری در عصر دیجیتال
• قدرت ایجاد و حل مسئله
• برخورداری از ذهنیت رشد و یادگیری دائمی
• برخورداری از تخصص در انجام وظایف

افرادی که نتوانند با این موج همراه شوند و این توانایی‌ها را در خود ایجاد کنند به‌سادگی از چرخه‌ی شغلی کنار زده خواهند شد یا به مشاغلی با سطح درآمد پایین‌تر منتقل می‌شوند. اما افرادی که بتوانند خود را با شرایط جدید وفق دهند قطعا می‌توانند ارتقای شغلی مناسبی را تجربه کنند. دنیای دیجیتال به‌خاطر ماهیت تخصصی و حرفه‌ای خود باعث ایجاد مشاغل زیاد و با درآمد بالا شده است؛ مشاغلی مانند تحلیلگر دیجیتال، متخصص کلان داده، متخصص هوش مصنوعی، معمار واقعیت مجازی، تحلیلگر وب و... همگی از جمله مشاغل پردرآمد در دنیای اقتصاد دیجیتال هستند که اگرچه به‌شدت نیاز به تخصص دارند اما می‌توانند جایگزینی برای مشاغل کم‌بازده و سخت قدیمی باشند.

نکته‌ی دیگر اینکه ایجاد شغل در دنیای دیجیتال با سرمایه کمتری انجام می‌شود؛ به‌علاوه باعث افزایش بهره‌وری در مشاغل قدیمی می‌شود. تاکسی‌های اینترنتی میزان بهره‌وری تاکسی‌ها را تا حد بسیار زیادی افزایش داده‌اند و اگرچه باعث از بین رفتن مشاغلی با بازده‌ی پایین مانند تاکسی‌های سنتی شده‌اند، مشاغل جدیدی را ایجاد کرده‌اند که می‌توان گفت بسیار کاراتر هستند، یا شرکت‌های خرده‌فروشی آنلاین. در گذشته افراد برای فروش محصولات خود مجبور بودند این محصولات را در فروشگاه‌های سطح شهر به‌صورت محدود به نمایش بگذارند و جای تعجب نیست که بدانیم عمدتا با شکست مواجه می‌شدند. اما امروزه افراد می‌توانند به‌راحتی با قراردادن محصولات خود در بستر شبکه‌های مجازی محصولات خود را در لحظه به هزاران نفر در سرتاسر کشور ارائه دهند. این امکان تا پیش از به‌وجود آمدن این بستر عملا غیرممکن بود. پس باید توجه داشت که دیجیتالی شدن نه‌تنها باعث ایجاد مشاغل جدید بلکه باعث افزایش بهره‌وری در مشاغل قدیمی نیز خواهد شد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

همان‌طور که گفته شد، اقتصاد دیجیتال به‌همراه خود مزایا و معایبی خواهد آورد. تکنولوژی‌های جدید همواره باعث تغییرات در سطح کلان اجتماع و فرهنگ شده‌اند. گاهی باعث بهبود و گاهی سبب عقب‌گرد اجتماعی بوده‌اند اما هیچ‌گاه متوقف نشده‌اند. در مورد اقتصاد دیجیتال نیز وضع به همین صورت است. دولت‌ها باید با ایجاد فرهنگ مناسب، مطالعات مستمر و افزایش سطح دانش خود نسبت به تکنولوژی‌های جدید از معضلات و مشکلات آن‌ها آگاه شوند و در راستای توانمندسازی مردم و جامعه بکوشند. باید توجه داشت که در تاریخ، همواره تکنولوژی بوده باعث جایگاه کشورها شده است. اگر کشور ما بخواهد در زمره‌ی کشورهای تأثیرگذار در حیطه‌ی اقتصاد جهانی قرار بگیرد، مجبور به استفاده از پتانسیل‌های ایجاد شده دراین‌زمینه است؛ علاوه‌بر این به‌علت شرایط خاص کشور این اجبار صد چندان نیز می‌شود.

عمده مشکلاتی که برای پیاده‌سازی اقتصاد دیجیتال در کشور با آن‌ها مواجه هستیم عبارت‌اند از:

• زیرساخت‌های ضعيف برای افزایش ظرفيت توليد
• منابع مالی محدود
• کم بودن ميزان نوآوری در سازمان‌ها
• نداشتن دانش فناورانه کافی
• نبود افراد با مهارت‌های لازم و فقدان آموزش مناسب
• ناتوانی در جذب استعدادهای هوشمندانه فناوری
• نبود قوانین مشخص در حیطه مالکیت معنوی
• عدم اطمینان کسب‌وکارها به سیستم اجرایی و نبود سازوکار مدون
• نبود بستر مناسب اینترنتی در کشور
• (در جدیدترین مورد) نبود اطمینان از قطع دائمی اینترنت

یکی از الزامات مهم برای توسعه اقتصاد دیجیتال، تعامل با دنیا است؛ برای این کار لازم است دولت و نهادهای مربوطه تمام تلاش خود را به‌منظور افزایش تعامل یادشده انجام دهند. امضای پیمان‌نامه‌های دوطرفه با کشورهای مختلف، امضای پیمان‌نامه‌های همکاری مشترک، افزایش تعامل تکنولوژیکی و اهمیت دادن به قشر متخصص در کشور، ایجاد بستر مناسب برای سرمایه‌گذاری عموم مردم در شرکت‌های فناوری‌محور، افزایش بستر برای استفاده امن، آسان و مطمئن از امکانات دیجیتالی و... از جمله کارهایی است که دولت باید برای پیشبرد اهداف کشور در راستای بهبود وضعیت اقتصاد دیجیتال در کشور انجام دهد.