استفاده از هواپیما‌های مسافربری در نقش‌های متفاوت در امور نظامی و غیر نظامی یک امر متداول در جهان به شمار می‌رود که البته ظرایف و حساسیت‌های خاص خود را نیز دارد؛ از تبدیل این پرنده‌ها به گونه باربری تا آواکس، سوخت رسان، آتش نشان، بستر آزمایشی فناوری ها، گشت دریایی و بسیاری مباحث دیگر که در آن‌ها از پلتفرم‌های مسافربری استفاده می‌شود. در کشور ما هواپیما توپولوف TU-۱۵۴ به دلیل بروز چندین سقوط شهرت بسیار بدی در میان عامه مردم پیدا کرد و چندین سال پیش برای همیشه از صحنه پرواز‌های مسافربری خارج شد، اما این پایان کار توپولوف‌ها در ایران نبود.

تلاش متخصصان دفاعی کشورمان برای استفاده بهینه و کنار نگذاشتن این اسب باری، پس از سال‌ها به نتیجه نشست و این بار نقش مهم "آتش نشانی و بستر آزمایش فناوری‌های هوایی" دو بخشی هستند که توپولوف‌های سابقا مسافری موجود در ایران، این بار در آن حوزه به کار گرفته شده اند تا مشخص شود این پرنده‌ها نیز "روزی به کار آید"

آرمیتا؛ بستر آزمایش ایرانی بر روی توپولوف روسی

هواپیما‌های بسترآزمایش (testbed) یا آزمایشگاه پرنده برای آزمودن بخش‌هایی از اجزای یک وسیله هوایی در شرایط واقعی به کار می‌روند. آزمایش در شرایط واقعی یعنی آزمودن وسیله در حال پرواز با سرعت‌های مختلف و در ارتفاعات مختلف. این شرایطی است که به دلیل خصوصیات اجزای مورد آزمایش در سطح زمین و یا در مقایس‌های ممکن در تونل باد قابل ایجاد نیست. بیشتر این هواپیما‌ها با ایجاد تغییرات لازم بر روی یک هواپیمای موجود بر اساس نیازمندی‌های خاص هر پروژه ساخته می‌شوند. هواپیما‌های بسترآزمایش همچنین برای ارزیابی کار‌های تئوری، محاسبات و شبیه سازی‌های رایانه‌ای نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند که در نتیجه با گردآوری داده‌های حاصله از این آزمایشگاه‌های پرنده، میزان صحت این روش‌ها مشخص و اصلاحات لازم برای بهبود آن‌ها نیز ممکن می‌شود. سرعت توسعه یک محصول نیز با توجه به واقعی بودن آزمایشات و صحت اطلاعات اخذ شده از حسگر‌های آزمایشگاه پرنده بسیار افزایش پیدا می‌کند. از این رو این رده از آزمایشات در هوافضا، پلی برای عبور به عرصه صنعتی و حرفه ای، قابل اتکا برای توسعه علمی، پیشرو و البته تحریم شکن است.

با توجه به اینکه بررسی‌های لازم روی بال و بدنه هواگرد‌ها با تحلیل‌های رایانه‌ای و آزمایشات تونل باد با دقت خوبی به نتیجه می‌رسد و نیز برخی از آزمون‌های رادار و اویونیک بدون شرایط پروازی واقعی و در آب و هوای مختلف و روی زمین ممکن نیست تاکنون هواپیما‌های بسترآزمایش، بیشتر برای آزمودن سامانه‌های رادار، اویونیک و موتور هواپیما در شرایط واقعی و قبل از نصب روی هواپیمای به کار گیرنده آن ساخته شده اند؛ بنابراین با استفاده از هواپیما‌های بسترآزمایش می‌توان در شرایط واقعی این تجهیزات را مورد ارزیابی دقیق قرار داد در حالی که هنوز هواپیمای کاربر آن ساخته نشده و در نتیجه از نظر زمانبندی هم فعالیت‌های مختلف مرتبط با ساخت یک هواگرد سریعتر پیش می‌رود. همچنین در مواردی که در زمینه عملکرد یک سامانه، اطلاعات کافی از قبل موجود نباشد، هوپیما‌های بسترآزمایش در تولید و ثبت این داده‌ها نیز مفید واقع می‌شوند.

با توجه به تلاش فزاینده کشورمان در صنایع هوافضایی، برای اجرای برخی آزمایشات نیاز به توسعه هواپیمای بسترآزمایش وجود دارد. این آزمایشگاه پرنده با نام آرمیتا در شرکت هواپیماسازی ایران (هسا) با تغییر دادن یک هواپیمای توپولف-۱۵۴ ساخته شده که در سالروز صنعت دفاعی کشور در ۳۱ مرداد ماه سال ۱۳۹۱ رونمایی شد.

هواپیمای بستر آزمایشی آرمیتا - به بدنه نصب شده در بالای سکان عمودی به رنگ نارنجی دقت کنید

با به کارگیری این هواپیما در نقش بسترآزمایش می‌توان ارزیابی‌های مختلفی را در ارتفاعات مختلف از نزدیک سطح زمین تا ۴۰ هزار پا و از سرعت‌های پائین تا ۹۵۰ کیلومتر بر ساعت (برابر با بیشینه سرعت توپولوف-۱۵۴) اجرا کرد. آزمایش صندلی پرتاب شونده خلبان، ارزیابی سامانه تولید اکسیژن در هواپیما و آزمایش سامانه اویونیک پیشرفته هواپیما در شرایط واقعی پرواز از جمله برنامه‌های عملیاتی آزمایشگاه پرنده آرمیتا است. در واقع اینطور که به نظر می‌رسد برای این هواپیما برنامه‌های متنوعی در نظر گرفته شده که اولین آن‌ها آزمودن صندلی پرتاب شونده خلبانان است. برای این منظور بخش جلویی بدنه یک هواپیمای اف-۵ که دماغه آن مشابه نوع شناسایی آر-اف-۵ است به کار گرفته شده. این شباهت باعث بوجود آمدن این تصور می‌شود که احتمالآً باید از بدنه یکی از آر-اف-۵‌های قبلی نیروی هوایی ارتش برای این برنامه استفاده شده باشد.

موقعیت نصب این بدنه روی دم عمودی آرمیتا برای اجرای آزمایش صندلی پرتاب شونده مناسب است، زیرا در بالاترین نقطه این هواپیما و در ارتفاع حدود ۱۱ متری زمین نصب شده است. با توجه به مزایای ذکر شده برای آزمایشگاه‌های پرنده می‌توان صندلی پرتاب شونده را در حالات مختلفی آزمایش کرد از جمله در ارتفاع نزدیک به سطح زمین توأم با سرعت‌های بالا (مشابه وضعیت هواپیما قبل از بلند شدن از باند) و همچنین در ارتفاع‌های بالاتر و در سرعت‌های مادون صوت بالا (High subsonic) تا ۹۵۰ کیلومتر بر ساعت.

بدین ترتیب گام مهمی برای ساخت یک نمونه بومی صندلی پرتاب شونده خلبان که یکی از مهمترین ادوات لازم در یک هواپیمای جنگی است برداشته می‌شود. بر اساس اطلاعات ارائه شده در زمان رونمایی از جنگنده کوثر، بحث توسعه صندلی پرتاب شونده بومی در کشور تقریبا به صورت کامل انجام شده که این امر، مشخصا در حجم زیادی مدیون پروژه آرمیتا است.

توپولوف‌ها به جنگ آتش می‌روند

پدیده آتش سوزی یکی از قدیمی‌ترین گونه‌های حوادث است که هر ساله به تعداد فراوانی در اکثر نقاط دنیا رخ داده و موجب به بار آمدن خسارات مالی و جانی می‌شود. برای خاموش کردن آتش راه‌های فراوانی وجود دارد که یکی از آن‌ها بحث استفاده از هواپیما‌ها برای تخلیه آب و یا محموله‌های ضد حریق بر روی مکان مورد نظر است. پس از اتمام جنگ دوم جهانی و استفاده از هواپیما‌ها در نقش‌های گوناگون بسیاری از کشور‌ها به پتانسیل‌های بالای هواپیما‌ها در بخش‌های مختلف پی بردند. پرنده‌های آب نشین که می‌توانستند مشکل نبود فرودگاه در بسیاری از جزایر را حل کنند نیز از این جمله بودند.

آزمایش توپولوف ۱۵۴ آتش نشان در اصفهان

ایده هواپیما‌های آتش نشان نیز به مانند ایده هواپیمای آب نشین به منظور کمک رسانی و اطفاء حریق در مناطقی مطرح شد که به شکل‌های گوناگون دسترسی به آن‌ها مشکل است. در ابتدا آمریکایی‌ها با بهره گیری از الگوی بمب‌های ناپالم که برای اولین بار در جنگ دوم جهانی مورد استفاده قرار گرفت به طراحی و ساخت "بمب‌های آبی" روی آوردند که بر روی محوطه دچار حریق شده پرتاب شود و باعث خاموش شدن آتش شود. این طرح آنچنان که باید و شاید موفقیت آمیز نبود.

آزمایش توپولوف ۱۵۴ آتش نشان در اصفهان

اما روش بعدی که موفقیت آمیز بوده و تا به امروز به عنوان روشی استاندارد برای اطفاء حریق هوایی به کار می‌رود بحث استفاده از مخازن آب است که پس از پر شدن از آب ویا مایعات ضد آتش بر روی محل آتش سوزی پاشیده می‌شود. در کشور ما در ابتدا هواپیمای ایلوشین ۷۶ سپاه به عنوان آتش خاموش کن پرنده وارد کار شد و در چندین مورد آتش سوزی بزرگ خصوصا در مناطق جنگلی کشور را تحت کنترل درآورد. در مدل آتش نشانی این هواپیما می‌تواند با حمل تانکر‌های مخصوصی مایعاتی در حدود ۴۰ الی ۴۳ هزار لیتر را با خود حمل کرده و در مدت ۱۰ الی ۱۵ ثانیه در ارتفاع ۶۰ تا ۸۰ متری از آتش تخیله می‌کند.

طی روز‌های اخیر نیز هواپیمای توپولوف ۱۵۴ توسط وزارت دفاع برای نقش آتش خاموش کن آماده و رسما رونمایی شده است که این هواپیما می‌تواند تا ۱۸ تن آب یا مایعات ضد حریق را در تنها مدت ۵ ثانیه در منطقه مورد نظر فرو بریزد. این گونه از هواپیما‌ها علاوه بر بحث مقابله با حریق در جنگل‌ها و مناطق دور افتاده می‌توانند برای ایفای نقش ضد حریق در پالایشگاه ها، مراکز نظامی و اصولا هر آتش سوزی بزرگی استفاده کرد.

اگرچه هواپیمای توپولف ۱۵۴ در مدت پرواز خود به عنوان هواپیمای مسافربری، حوادث تلخی را رقم زد و باعث شد بالاجبار آسمان ایران را ترک کند، اما با ایفای نقش در فعالیت‌هایی مانند آتش نشان، به نظر می‌رسد سعی در جبران کارنامه خود داشته و می‌خواهد از شر لقب تابوت پرنده خلاص شود بخصوص انکه در اولین ماموریت‌های خود نیز قرار است در خوزستان به مهار آتش سوزی‌های بزرگ رخ داده در منطقه هورالعظیم بپردازد که هموطنان زیادی را در این استان، با مشکلات تنفسی و تردد مواجه کرده است.